Η συζήτηση είναι καθημερινή. Αφορά «μεγάλα» αλλά και «μικρά» θέματα. Παγκόσμια, κρατικά, τοπικά.
Ζητάμε. Όλο ζητάμε. Θέλουμε καλύτερη Παιδεία, καλύτερη Υγεία, δρόμους χωρίς λακκούβες, δημόσιες υπηρεσίες που να δουλεύουν, αξιοκρατία, διαφάνεια, ασφάλεια, σεβασμό, Δικαιοσύνη.
Και καλά κάνουμε.
Ζητάμε δικαιώματα με πάθος, με ένταση, με θυμό. Μόνο που ξεχνάμε κάτι βασικό: δεν υπάρχουν δικαιώματα χωρίς υποχρεώσεις. Δεν υπάρχει ελευθερία χωρίς ατομική ευθύνη.
Παραλείπουμε ότι η κοινωνία δεν είναι κάτι αόριστο, το οποίο εξυπηρετεί τις απαιτήσεις μας. Είμαστε όλοι συμμέτοχοι σε αυτήν. Και ο συμμετέχων δεν απαιτεί μόνο· δουλεύει, προσφέρει, δεσμεύεται.
Συχνά παραβλέπεται το εξίσου σημαντικό δίπολο των υποχρεώσεων και της ατομικής ευθύνης που οφείλουν να πλαισιώνουν και να στηρίζουν τα δικαιώματα.
Η κοινωνική πρόοδος απαιτεί πράξεις. Δεν οικοδομείται με συνθήματα, αλλά με καθημερινές, μικρές ή μεγάλες, υπεύθυνες επιλογές. Από το πώς οδηγούμε στον δρόμο, μέχρι το αν σεβόμαστε τον δημόσιο χώρο. Από τη στάση μας απέναντι στην παρανομία, μέχρι τη δική μας συμμετοχή ή σιωπή μπροστά στην αδικία.
Καμία κοινωνία δεν μπορεί να λειτουργήσει ομαλά, αν οι πολίτες της είναι αποκλειστικά προσανατολισμένοι στις αξιώσεις τους, χωρίς να αναγνωρίζουν τη δική τους συμμετοχή στην ευθύνη της καθημερινής συμβίωσης. Η ανισορροπία μεταξύ απαιτήσεων και ευθυνών δεν είναι απλώς θεωρητικό ζήτημα· είναι η ρίζα πολλών από τα δομικά προβλήματα που ταλανίζουν διαχρονικά τη δημόσια ζωή.
Η Δημοκρατία δεν είναι ένα αφηρημένο σχήμα. Είναι ένας διαρκής μηχανισμός συμμετοχής, αξιολόγησης και ευθύνης. Ο ενεργός πολίτης δεν είναι μόνο εκείνος που ασκεί το δικαίωμα της ψήφου κάθε τέσσερα χρόνια, αλλά αυτός που καθημερινά συμβάλλει στον σεβασμό των κανόνων, στην ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και στην προαγωγή της κοινής ωφέλειας.
Τα δικαιώματα είναι πολύτιμα και αναφαίρετα. Όμως, χωρίς την ενεργή τήρηση των υποχρεώσεων, καθίστανται ευάλωτα. Η ελευθερία της έκφρασης, για παράδειγμα, προϋποθέτει σεβασμό απέναντι στη διαφορετική άποψη. Η κοινωνική πρόνοια απαιτεί διαφάνεια, χρηστή διοίκηση, αλλά και τη δίκαιη συνεισφορά όλων μέσω της φορολογίας.
Η πρακτική μας, διαμορφωμένη από το διάλειμμα του σχολείου μέχρι την ενήλικη ζωή μας: «Φταίνε οι άλλοι». Φταίει το κράτος. Φταίει η κυβέρνηση. Φταίει το σύστημα. Φταίνε οι δημόσιοι υπάλληλοι, οι γιατροί, οι δάσκαλοι, οι αστυνομικοί, οι πολιτικοί. Ποτέ εμείς. Ποτέ ο πολίτης, ο «απλός άνθρωπος», ο «αδικημένος».
Αλλά ας δούμε την αλήθεια κατάματα:
• Ποιος πετάει τα σκουπίδια στον δρόμο;
• Ποιος παρκάρει πάνω σε ράμπες αναπήρων ή πεζοδρόμια;
• Ποιος δωροδοκεί για να «τελειώνει τη δουλειά του»;
• Ποιος φοροδιαφεύγει, κάνει ανασφάλιστη εργασία, δηλώνει ψευδή στοιχεία;
• Ποιος ψηφίζει με γνώμονα το προσωπικό συμφέρον και όχι το κοινό καλό;
Η απάντηση είναι εμείς. Όχι κάποιοι «κακοί άλλοι». Εμείς, καθημερινοί πολίτες που απαιτούμε αλλά δεν αναλαμβάνουμε το μερίδιο της ευθύνης που μας αναλογεί.
Το Σύνταγμα μας δίνει δικαιώματα. Το κράτος οφείλει να τα προστατεύει. Αλλά αυτά τα δικαιώματα είναι άδεια γράμματα αν δεν τα στηρίζουμε κι εμείς, με τις πράξεις μας.
Το κράτος είμαστε εμείς. Δεν είναι κάτι έξω από εμάς. Αν είναι διεφθαρμένο, αν είναι αναποτελεσματικό, είναι γιατί το ανεχτήκαμε. Ή γιατί εμείς το συντηρήσαμε με τη σιωπή, την ανοχή ή τη συμμετοχή μας σε μικρές και μεγάλες παρανομίες.
Η ατομική ευθύνη είναι να κάνεις το σωστό όταν κανείς δεν σε κοιτάζει. Είναι να μην ψάχνεις άλλοθι. Να μη μεταφέρεις το φταίξιμο στον απέναντι. Είναι να σταθείς όρθιος και να πεις: ναι, εγώ φταίω που αδιαφόρησα. Ναι, εγώ δεν πήγα να ψηφίσω. Ναι, εγώ κάθισα σπίτι και παρακολούθησα τον κόσμο να διαλύεται χωρίς να κουνήσω το δάχτυλο.
Η κοινωνία αλλάζει από τον καθένα μας ξεχωριστά. Από την καθημερινή πράξη, την ηθική επιλογή, τη συνέπεια, την υπευθυνότητα. Όχι από τις αναρτήσεις, ούτε από τα τηλεοπτικά πάνελ. Η κοινωνία χτίζεται από πολίτες, όχι από πελάτες του κράτους.
Αρκετά με τη λογική του «να αλλάξουν οι άλλοι πρώτα». Αν δεν αλλάξουμε εμείς, κανείς δεν θα μας σώσει. Ούτε νέοι ηγέτες, ούτε κόμματα, ούτε «σωτήρες». Πρέπει να γίνουμε πολίτες. Όχι μόνο στις κάλπες. Αλλά στον δρόμο, στην εργασία, στο σπίτι, στο σχολείο, παντού.
Ο πολιτισμός ξεκινά από το «παρκάρω σωστά». Από το «δίνω τη θέση μου». Από το «πληρώνω ό,τι μου αναλογεί». Από το «μιλάω όταν βλέπω αδικία».
Αν θέλουμε δικαιώματα, πρέπει πρώτα να είμαστε άξιοι για αυτά. Αλλιώς, θα τα χάσουμε. Όχι από τους «κακούς», αλλά από την καθολική μας αδιαφορία.
Αν επιθυμούμε μια δίκαιη, ευνομούμενη και υγιή κοινωνία, πρέπει να προχωρήσουμε σε μια συλλογική και προσωπική επανεκκίνηση συνείδησης. Η κοινωνία που σέβεται τα δικαιώματα, χτίζεται μόνο όταν οι πολίτες αναλαμβάνουν τις υποχρεώσεις τους και πορεύονται με ευθύνη.
Γιάννης Βαθυάς