Ένα απογευματινό μπάνιο στο Νειμποριό, ένα ελαφρύ θερινό γεύμα, ειδήσεις στην τηλεόραση, ειδήσεις στο διαδίκτυο, ενημέρωση και μυρωδιά από το χαρτί της εφημερίδας και βέβαια social media. Και αφού έχεις δει, ακούσει, διαβάσει τόσα σε μια ακόμα γεμάτη μέρα, τι άλλο να κάνεις μετά, παρά να γράψεις κάποιες σκέψεις.
Στον δαιδαλώδη κόσμο της σύγχρονης υπερπληροφόρησης, οι έννοιες της ενημέρωσης και της επικοινωνίας χρησιμοποιούνται συχνά εναλλάξ, σαν να πρόκειται για την ίδια διαδικασία. Η πραγματικότητα, ωστόσο, είναι πιο σύνθετη και απαιτεί μια πιο προσεκτική ανάλυση. Αν και αλληλοσυνδέονται και συχνά συνεργάζονται στον δημόσιο λόγο, η ενημέρωση και η επικοινωνία αποτελούν διακριτές λειτουργίες με διαφορετικό χαρακτήρα, σκοπό και επίδραση στο κοινό. Η κατανόηση αυτής της διαφοράς είναι ιδιαίτερα σημαντική, ειδικά μέσα στο πλαίσιο της συνύπαρξης επαγγελματιών και ερασιτεχνών που δρουν και στις δύο σφαίρες.
Η ενημέρωση αναφέρεται στην αντικειμενική μετάδοση γεγονότων, δεδομένων και τεκμηριωμένων στοιχείων. Είναι μια πράξη που στοχεύει στη γνώση, στην κατανόηση και στην καλλιέργεια κριτικής σκέψης. Όταν κάποιος ενημερώνεται, αποκτά τα εφόδια για να αξιολογήσει καταστάσεις και να διαμορφώσει απόψεις βασισμένες σε πραγματικά γεγονότα. Η ενημέρωση δεν έχει ως σκοπό να πείσει ή να συγκινήσει, αλλά να παρουσιάσει το τι συμβαίνει όσο το δυνατόν πιο αντικειμενικά.
Η επικοινωνία, αφορά τη μετάδοση ενός μηνύματος με στόχο την ανταπόκριση ή την αλληλεπίδραση του αποδέκτη. Μπορεί να είναι συναισθηματική, στρατηγική, εμπορική ή πολιτική. Ο στόχος της δεν είναι απλώς η μετάδοση πληροφοριών, αλλά η επίδραση στην αντίληψη, η κινητοποίηση συμπεριφορών και η διαμόρφωση εικόνας. Εδώ η πληροφορία επιλέγεται και «ντύνεται» ανάλογα με το επιθυμητό αποτέλεσμα. Να πείσει, να επηρεάσει, να δημιουργήσει σχέση ή εμπιστοσύνη.
Παρά τις διαφορές τους, οι δύο έννοιες συχνά συναντιούνται ή και αλληλοσυμπληρώνονται. Κάθε ενημέρωση είναι, κατά μία έννοια, και μια μορφή επικοινωνίας. Ωστόσο, δεν ισχύει το αντίστροφο. Δεν είναι κάθε επικοινωνία και ενημέρωση. Το πρόβλημα αρχίζει όταν το κοινό αδυνατεί να διακρίνει πότε έχει απέναντί του έναν δημοσιογραφικό λόγο που αποσκοπεί στην αντικειμενική πληροφόρηση και πότε ένα επικοινωνιακό μήνυμα που στοχεύει στην επιρροή.
Σε αυτό το σύνθετο πεδίο, η παρουσία των επαγγελματιών έχει κρίσιμη σημασία. Ο δημοσιογράφος, ο επικοινωνιολόγος και ο σύμβουλος δημοσίων σχέσεων είναι επαγγελματίες που διαθέτουν κατάρτιση, εμπειρία και, ιδανικά, δεοντολογικές αρχές. Ο δημοσιογράφος υπηρετεί την ενημέρωση, με έλεγχο πηγών, διασταύρωση δεδομένων και προσπάθεια αντικειμενικότητας. Η δουλειά του δεν είναι να προωθεί, αλλά να ενημερώνει και να εξηγεί. Αντίστοιχα, ο ειδικός επικοινωνίας σχεδιάζει τα μηνύματά του με βάση στόχους και επιθυμητά αποτελέσματα. Η επιτυχία του μετριέται με όρους απήχησης, αντίδρασης και επίδρασης στην κοινή γνώμη.
Στον αντίποδα, οι ερασιτέχνες, όπως bloggers, youtubers, χρήστες κοινωνικών δικτύων και λοιποί «αυτόνομοι δημιουργοί περιεχομένου», δρουν χωρίς τη γνώση, τις δεοντολογικές αρχές και την εμπειρία που απαιτούνται για να ασκήσουν ουσιαστικά είτε την ενημέρωση είτε την επικοινωνία. Η άνοδός τους στη δημόσια σφαίρα, παρότι έδωσε φωνή σε πολίτες, δεν μπορεί να υποκαταστήσει τον ρόλο των επαγγελματιών. Η απουσία ευθύνης, η έλλειψη ελέγχου και η συχνή σύγχυση μεταξύ άποψης και γεγονότος καθιστούν το περιεχόμενο που παράγουν επιρρεπές σε παραπληροφόρηση και χειραγώγηση. Η ενημέρωση και η επικοινωνία είναι απαιτητικές δραστηριότητες, δεν είναι χόμπι.
Ένα από τα βασικά προβλήματα είναι ότι οι ερασιτέχνες, ακόμα και με καλές προθέσεις, αγνοούν συχνά τη διάκριση μεταξύ ενημέρωσης και επικοινωνίας. Και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, δεν θα έπρεπε να θεωρούνται ισότιμοι παίκτες στον δημόσιο διάλογο. Η διαχείριση της πληροφορίας και της επικοινωνίας δεν είναι υπόθεση για όποιον έχει κοινό, αλλά για όσους έχουν την απαραίτητη εμπειρία, επαγγελματική δεοντολογία και λογοδοσία. Χωρίς μηχανισμούς λογοδοσίας ή δεοντολογικούς φραγμούς, συχνά υιοθετούν έναν επικοινωνιακό τρόπο παρουσίασης της πληροφορίας που φαίνεται ελκυστικός, αλλά είναι ουσιαστικά χειραγωγικός. Έτσι, ενισχύεται το φαινόμενο της συναισθηματικής πληροφορίας, αυτής που δεν προσφέρει κατανόηση, αλλά προκαλεί αντίδραση, φόβο, οργή ή ενθουσιασμό.
Από την πλευρά τους, οι επαγγελματίες δεν είναι άμοιροι ευθυνών. Πολλές φορές, μέσα σε έναν ανταγωνιστικό και εμπορευματοποιημένο χώρο, υποκύπτουν στον πειρασμό της επικοινωνιακής προσέγγισης και θυσιάζουν την ποιότητα της ενημέρωσης στον βωμό της τηλεθέασης ή των κλικ. Το αποτέλεσμα είναι ότι το κοινό δεν μπορεί πια να ξεχωρίσει τον επαγγελματία από τον ερασιτέχνη, την ενημέρωση από την προπαγάνδα, το γεγονός από την άποψη. Έτσι διαβρώνεται σταδιακά η εμπιστοσύνη στα μέσα ενημέρωσης και ο δημόσιος διάλογος χάνει την ουσία του.
Η λύση δεν είναι η φίμωση της κοινωνίας των πολιτών, αλλά η σαφής διάκριση ρόλων. Οι ερασιτέχνες μπορούν να συμβάλλουν στον δημόσιο λόγο ως πολίτες και σχολιαστές, όχι όμως να υποδύονται τους δημοσιογράφους ή τους επαγγελματίες επικοινωνίας. Η ενημέρωση και η επικοινωνία πρέπει να γίνονται αποκλειστικά από επαγγελματίες με κατάρτιση, δεοντολογία και λογοδοσία. Μόνο έτσι διασφαλίζεται η ποιότητα και η αξιοπιστία της πληροφόρησης.
Η ενημέρωση και η επικοινωνία δεν είναι ανταγωνιστικές, αλλά ούτε και ταυτόσημες. Η πρώτη μας εξοπλίζει με γνώση. Η δεύτερη μας φέρνει πιο κοντά. Όταν λειτουργούν με διακριτό και υπεύθυνο τρόπο, τότε υπηρετούν από κοινού τον δημόσιο διάλογο. Όταν συγχέονται, κινδυνεύουμε να χειραγωγηθούμε χωρίς να το αντιληφθούμε. Στην εποχή της υπερπληροφόρησης, η σαφής διάκριση των ρόλων δεν είναι πολυτέλεια, αλλά επιτακτική ανάγκη.
Γιάννης Βαθυάς