Οι μικρές κοινωνίες αποτελούν μικρογραφίες του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου, αλλά με εντονότερη διαφάνεια και εγγύτητα. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, κάθε πράξη και κάθε στάση, σε οποιοδήποτε επίπεδο, αποκτούν πολλαπλάσια σημασία, γιατί δεν χάνεται μέσα στην ανωνυμία του πλήθους, αλλά αποτυπώνεται άμεσα στο συλλογικό βίωμα. Η αλληλεγγύη μπορεί να λειτουργήσει ως συνεκτικός ιστός, ενώ η καχυποψία και η κακοβουλία έχουν τη δύναμη να διαβρώσουν γρήγορα τη συνοχή.
Ακαδημαϊκές μελέτες στην κοινωνιολογία έχουν δείξει πως οι μικρές κοινότητες στηρίζονται περισσότερο στην αμοιβαιότητα και την εμπιστοσύνη παρά σε θεσμικούς μηχανισμούς. Αυτό τις καθιστά ευάλωτες σε φαινόμενα κοινωνικής αναλγησίας, αλλά και εξαιρετικά δυνατές όταν καλλιεργούν σχέσεις συνεργασίας. Το διακύβευμα είναι λεπτό, θα υπερισχύσει το «μαζί» ή το «εγώ»;
Το «εγώ» στις μικρές κοινωνίες μπορεί να πάρει δυσανάλογες διαστάσεις. Συχνά εκδηλώνεται ως μια αδιάκοπη ανάγκη αυτοεπιβεβαίωσης, μια αδυναμία να μοιραστεί κανείς το χώρο, τη χαρά ή την επιτυχία με τον διπλανό του. Από αυτήν τη μικρόψυχη εκδοχή του «εγώ» γεννιούνται όλα τα αρνητικά φαινόμενα και βέβαια οι καταγγελίες που δεν στοχεύουν στη δικαιοσύνη, αλλά στην προσωπική ικανοποίηση. Πίσω τους συχνά κρύβεται το δήθεν μικροσυμφέρον. Η επίκληση μιας «νομιμότητας» ή «ευαισθησίας» που στην πραγματικότητα υπηρετεί προσωπικές αντιπάθειες, ανταγωνισμούς ή μικρές ιδιοτέλειες. Το μικροσυμφέρον αυτό δεν είναι αθώο, είναι ο μηχανισμός με τον οποίο το εγώ μεταμφιέζεται σε θεματοφύλακα της τάξης, ενώ στην ουσία υπονομεύει τη συνοχή.
Και όμως, η αλήθεια είναι πως αυτό το υπερτροφικό «εγώ», είτε εμφανίζεται απροκάλυπτα είτε πίσω από το πέπλο του μικροσυμφέροντος, δεν απελευθερώνει, αλλά φυλακίζει. Όταν ο καθένας βλέπει τον διπλανό του ως εμπόδιο ή απειλή, όταν το προσωπικό κέρδος βαφτίζεται κοινωνική ευθύνη, τότε οι δεσμοί εμπιστοσύνης αποσυντίθενται. Ο κοινωνικός ιστός γεμίζει ρωγμές, η ανασφάλεια πολλαπλασιάζεται και η κοινότητα παύει να λειτουργεί ως χώρος αλληλοϋποστήριξης. Γίνεται πεδίο συγκρούσεων μικρών «εγώ» που αλληλοεξουδετερώνονται.
Η επικράτηση αυτής της νοοτροπίας οδηγεί σε έναν φαύλο κύκλο. Κάθε «εγώ» ενισχύεται από το προηγούμενο, κάθε πράξη καχυποψίας γεννά περισσότερη καχυποψία, και κάθε μικροσυμφέρον νομιμοποιεί την ιδιοτέλεια του επόμενου. Έτσι, η συλλογικότητα διαλύεται σε μονάδες απομονωμένες, φοβισμένες, εχθρικές. Πρόκειται για μια πορεία παρακμής που δεν πλήττει μόνο τον αδύναμο, πλήττει και τον ισχυρό, γιατί στερεί από όλους το προστατευτικό πλέγμα της κοινωνικής συνοχής.
Απέναντι σε αυτήν την πραγματικότητα, η αλληλεγγύη δεν είναι μια ρομαντική υπερβολή, αλλά ο μόνος δρόμος επιβίωσης. Η προστασία των πιο ευάλωτων δεν είναι απλή φιλανθρωπία, αλλά πράξη αυτοπροστασίας της ίδιας της κοινωνίας. Όταν το «εγώ» περιορίζεται και το μικροσυμφέρον απογυμνώνεται από το προσωπείο του, τότε αναδεικνύεται το «εμείς». Και αυτό το «εμείς» είναι που δίνει δύναμη, αντοχή και ελπίδα σε μια κοινότητα.
Η κριτική απέναντι στις αρνητικές συμπεριφορές δεν είναι στείρα επίπληξη, είναι κάλεσμα αυτογνωσίας. Οι μικρές κοινωνίες, περισσότερο από τις μεγάλες, έχουν ανάγκη από αυτοέλεγχο και ωριμότητα. Γιατί κάθε πράξη κοινωνικής αναλγησίας, κάθε μικρό «εγώ» και κάθε ψευδο-μικροσυμφέρον που προτάσσονται επιθετικά απέναντι στο κοινό, λειτουργούν σαν ρωγμές στον κοινό δημόσιο χώρο. Αντίθετα, κάθε πράξη αλληλεγγύης, κάθε υπέρβαση του στενού «εγώ» προς χάριν του συλλογικού, είναι ένα λιθαράκι που στερεώνει τα θεμέλια της συνοχής.
Το ζητούμενο είναι, λοιπόν, αν θα επιλέξουμε να σταθούμε απέναντι στην εύκολη καχυποψία, τον μικρόψυχο ατομικισμό και το δήθεν μικροσυμφέρον, ή αν θα υπερασπιστούμε τις λεπτές αλλά ζωτικές ισορροπίες που κρατούν μια μικρή κοινωνία ζωντανή, δημιουργική και ανθρώπινη. Το δίλημμα είναι σαφές.
Κοινωνίες που υψώνουν το «εγώ» και το μικροσυμφέρον πάνω απ’ όλα οδηγούνται στην απομόνωση. Κοινωνίες που καλλιεργούν το «εμείς» γίνονται ανθεκτικές, δημιουργικές και δίκαιες. Τι επιλέγουμε;
Γιάννης Βαθυάς