«Μηδένα προ του τέλους μακάριζε», είπε ο Σόλων, υπενθυμίζοντας πως η ζωή του ανθρώπου δεν μπορεί να κριθεί όσο ακόμη εξελίσσεται. Ο Γιώργος Δ. Καλλιβρούσης, στον επίλογο του βιβλίου του, Το σκεπτικό της δράσης, το οποίο αξιώθηκα επιτέλους να διαβάσω, αφήνει αυτήν ακριβώς την τελευταία λέξη σε εκείνους που θα τον θυμούνται, στους ανθρώπους του μέλλοντος, στους φορείς της μνήμης. Και είναι συγκινητικό τούτο, να αφήνεις τον επίλογό σου ανοιχτό, γιατί πιστεύεις πως ο εαυτός σου δεν τελειώνει με εσένα. Συνεχίζεται μέσα από τη μνήμη των άλλων. Έχει σημασία να μεταφέρω τι ακριβώς γράφει ο γιατρός: «Μην μπορώντας να προβλέψω το μέλλον και σύμφωνα με το ρητό του Σόλωνος Μηδένα προ του τέλους μακάριζε, αφήνω τον επίλογο σε κάποιον άλλον, όταν εγώ θα είμαι ανάμνηση».
Η ανάμνηση δεν είναι απλώς μια εικόνα του παρελθόντος. Είναι μια μορφή συνέχειας. Ό,τι θυμόμαστε, το κρατούμε ζωντανό, του επιτρέπουμε να επανέρχεται, να συνομιλεί με το παρόν, να το διαμορφώνει. Η μνήμη είναι, κατά κάποιον τρόπο, το πιο ανθρώπινο εργαλείο αντίστασης απέναντι στον χρόνο. Μπορεί να μην νικά τον θάνατο, αλλά τον καθυστερεί, τον νοηματοδοτεί. Γιατί ένας άνθρωπος δεν πεθαίνει τη στιγμή που παύει να αναπνέει, αλλά τη στιγμή που παύει να τον θυμούνται.
Η συλλογική μνήμη, ωστόσο, είναι κάτι πιο απαιτητικό από την προσωπική. Γιατί ενώ η προσωπική μνήμη είναι συναισθηματική, η συλλογική χρειάζεται δικαιοσύνη. Θυμόμαστε όχι μόνο για να τιμήσουμε, αλλά και για να λογοδοτήσουμε. Εδώ βρίσκεται και το μεγάλο χρέος της κοινωνίας απέναντι στους ανθρώπους που την καθορίζουν, πολιτικούς, στοχαστές, δημιουργούς. Δεν αρκεί να θυμόμαστε τα ονόματα, πρέπει να θυμόμαστε τα έργα, τις επιλογές, τις συνέπειες.
Η μνήμη των ανθρώπων, όπως και των πολιτικών, δεν μπορεί να είναι επιλεκτική. Κάθε μνήμη που αγνοεί τα σφάλματα, που ωραιοποιεί το παρελθόν, είναι μια μορφή λήθης μεταμφιεσμένη σε τιμή. Κι όμως, στις κοινωνίες μας, συχνά τιμούμε εκείνους που ευκολότερα λησμονούμε στην ουσία τους. Κανείς δεν είναι άγιος ούτε τέρας. Όλοι είμαστε μείγματα από λάθη και προθέσεις, από πράξεις και αποσιωπήσεις. Η αληθινή ανάμνηση οφείλει να περιλαμβάνει και τα δύο.
Η μνήμη, επομένως, δεν είναι μόνο συγκίνηση. Είναι ευθύνη. Είναι μια πράξη ηθικής. Γιατί όταν θυμόμαστε, δίνουμε μορφή σε αυτό που ήταν, και το κάνουμε μάθημα για αυτό που θα είναι. Οι άνθρωποι που δρουν στον δημόσιο χώρο, οι πολιτικοί, οι στοχαστές, οι ηγέτες οφείλουν να το γνωρίζουν αυτό. Η ανάμνηση δεν είναι μόνο τιμή που θα τους αποδοθεί, είναι και ο καθρέφτης που θα τους κρίνει.
Τι σημαίνει, λοιπόν, να είσαι πολιτικός; Δεν σημαίνει μόνο να αποφασίζεις για το παρόν, αλλά να αφήνεις ίχνη για το μέλλον. Και τα ίχνη αυτά δεν τα γράφουν οι λόγοι ούτε οι τελετές, αλλά οι άνθρωποι που επηρεάστηκαν από τις αποφάσεις σου. Εκείνοι είναι οι φορείς της μνήμης σου. Αν ο πολίτης σε θυμάται με σεβασμό, τότε έχεις προσφέρει. Αν σε θυμάται με πικρία, τότε κάτι έχασες. Όχι τη φήμη σου, αλλά τη δυνατότητα να σε αναγνωρίσει ως κομμάτι της κοινής του ιστορίας.
Η μνήμη είναι ένα είδος καθρέφτη που κοιτάζει προς τα πίσω για να δείξει τι μένει μπροστά. Κάθε γενιά ξαναγράφει το παρελθόν της, όχι από αλαζονεία, αλλά από ανάγκη. Θέλουμε να καταλάβουμε ποιοι ήμασταν για να δούμε ποιοι μπορούμε να γίνουμε. Όμως αυτή η διαδικασία έχει ένα τίμημα, πρέπει να κοιτάξουμε κατάματα την αλήθεια. Να αναγνωρίσουμε τα λάθη, να θυμηθούμε τις αδικίες, να διασώσουμε τις μικρές πράξεις ανθρωπιάς που χάνονται μέσα στον θόρυβο των μεγάλων γεγονότων.
Η ανάμνηση δεν είναι νεκρή. Είναι ένα πεδίο δράσης. Κάθε φορά που μνημονεύουμε κάποιον, τον επαναφέρουμε στη ζωή με έναν τρόπο δημιουργικό. Τον ξανακρίνουμε, τον ξανανοούμε, τον ξαναεντάσσουμε στο παρόν μας. Και αυτό, τελικά, είναι και η μεγαλύτερη ελπίδα του ανθρώπου, να γίνει μέρος μιας αλυσίδας μνήμης που δεν σταματά.
Ίσως, λοιπόν, το αληθινό μέτρο της ζωής να μην είναι η διάρκεια, αλλά η αντοχή της στη μνήμη. Όχι πόσο ζήσαμε, αλλά πόσο αφήσαμε να ζει μετά από εμάς. Οι άνθρωποι που πέρασαν από τον κόσμο και έδρασαν με ακεραιότητα, που υπηρέτησαν χωρίς να υποδουλωθούν στην εξουσία, που μίλησαν με ευθύνη και όχι με κολακεία, αυτοί είναι που θα συνεχίσουν να υπάρχουν μέσα στις συνειδήσεις των επόμενων.
Η μνήμη, τελικά, είναι ένας τρόπος να συνεχίζουμε να υπάρχουμε ο ένας μέσα στον άλλον. Είναι η πιο σιωπηλή μορφή συνέχειας, η πιο βαθιά απόδειξη ότι η ανθρώπινη πράξη δεν είναι ποτέ μάταιη. Όσο υπάρχει κάποιος που θυμάται, υπάρχει και ο λόγος να πράττουμε σωστά, με σεβασμό, με σκέψη.
Και έτσι, όπως ο Καλλιβρούσης άφησε τον επίλογό του «σε κάποιον άλλον, όταν εγώ θα είμαι πλέον ανάμνηση», έτσι κι εμείς οφείλουμε να αφήσουμε κάτι αξιόλογο πίσω μας. Όχι μόνο λέξεις ή έργα, αλλά τρόπους να θυμόμαστε. Γιατί η αληθινή δικαίωση κάθε ζωής δεν βρίσκεται στο χειροκρότημα, αλλά στη μνήμη που θα διατηρήσει το ουσιαστικό της νόημα.
Η ανάμνηση, λοιπόν, δεν είναι το τέλος. Είναι η συνέχιση της πράξης. Είναι η σιωπηλή υπόσχεση πως ό,τι αξίζει, δεν χάνεται, απλώς αλλάζει μορφή και επιστρέφει, κάθε φορά που κάποιος αποφασίζει να θυμηθεί.
Γιάννης Βαθυάς