Στην εποχή της υπερπληροφόρησης και της εύκολης πρόσβασης σε κείμενα, άρθρα και ειδήσεις, γίνεται όλο και πιο εμφανές πως δεν αρκεί να υπάρχει ελευθερία έκφρασης αλλά απαιτείται και η ικανότητα της επιλογής. Πολλοί άνθρωποι σήμερα επιλέγουν, συνειδητά ή ασυνείδητα, να διαβάζουν και να ακούν κυρίως εκείνα με τα οποία ήδη συμφωνούν, επιβεβαιώνοντας έτσι τις δικές τους απόψεις και αποφεύγοντας τη σύγκρουση με το αντίθετο. Η τάση αυτή, γνωστή στην κοινωνιολογία και τη θεωρία των μέσων ως φίλτρο επιβεβαίωσης, έχει σοβαρές συνέπειες στην κριτική σκέψη, στη δημοκρατία και στην ανοιχτή διανοητική ζωή.
Η πρακτική αυτή συναντάται σε πολλούς τομείς. Στην πολιτική, όπου επιλέγουμε ειδησεογραφικά μέσα που μας λένε αυτό που θέλουμε να ακούσουμε. Στην κοινωνική δικτύωση, όπου οι πλατφόρμες μας προτείνουν ήδη συντονισμένα περιεχόμενα. Ακόμα και στα βιβλία ή στα άρθρα που αποφασίζουμε να διαβάσουμε. Όταν η επιλογή μας περιορίζεται σε κοινά αποδεκτά ιδεολογικά περιβάλλοντα, αποκόβουμε τον εαυτό μας από την πρόκληση της διαφορετικής άποψης και την πιθανότητα να αναθεωρήσουμε ή να εμπλουτίσουμε τις πεποιθήσεις μας.
Ας δούμε τι σημαίνει αυτή η επιλογή στην πράξη. Όταν ένας αναγνώστης επιλέγει να διαβάζει άρθρα που επιβεβαιώνουν τις δικές του πολιτικές θέσεις, αποφεύγει να αντιμετωπίσει επιχειρήματα του αντιπάλου. Αυτή η απόφαση τον κρατά σε έναν στροβιλισμό ιδεών που ανακυκλώνονται. Αντίθετα, η έκθεση σε κείμενα που αντιτίθενται στις απόψεις μας, έστω και με ένταση, προσφέρει την ευκαιρία να σκληρύνουμε τις θέσεις μας, να εντοπίσουμε ασάφειες, να διορθώσουμε λαθεμένες εκτιμήσεις ή ακόμη και να αλλάξουμε γνώμη.
Η επιλογή εν τέλει δεν είναι ουδέτερη. Όταν λέμε ότι επιλέγουμε να διαβάζουμε μόνο αυτά με τα οποία συμφωνούμε, η ίδια αυτή επιλογή λειτουργεί ως φίλτρο που περιορίζει τον πνευματικό μας ορίζοντα. Δημιουργείται έτσι μια νοητή φούσκα όπου ο κόσμος που αντιλαμβανόμαστε καθορίζεται από τις προκαταλήψεις μας. Το πρόβλημα είναι ότι αυτές οι φούσκες ενισχύονται από τα τεχνολογικά μέσα. Οι αλγόριθμοι των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και των μηχανών αναζήτησης τείνουν να μας τροφοδοτούν με περιεχόμενο παρόμοιο με αυτό που ήδη έχουμε δει ή εκδηλώσει ότι μας αρέσει.
Το κέρδος, βέβαια, είναι μια ψευδαίσθηση ασφαλείας και ψυχικής άνεσης. Δεν αντιμετωπίζουμε σύγκρουση, δεν αμφιταλαντευόμαστε, νιώθουμε δικαιωμένοι. Όμως η μακροπρόθεσμη ζημιά είναι η νοητική αδράνεια. Ο στοχασμός, η διαφωνία και η αμφιβολία είναι συστατικά μιας ζωντανής διαλεκτικής κοινωνίας. Όταν η επιλογή μας σταματά στη συμφωνία, η σκέψη σιγά-σιγά υπακούει στη βούληση των προκαταλήψεων.
Μια τέτοια στάση υπονομεύει τη δημοκρατία. Σε δημοκρατικά συστήματα απαιτείται ανοικτός διάλογος, ανταλλαγή επιχειρημάτων, συμβιβασμός. Όταν οι πολίτες οργανώνονται σε νησίδες ομοιομορφίας όπου κανένα αντίθετο επιχείρημα δεν διασχίζει τα σύνορα, το δημόσιο πεδίο συρρικνώνεται. Η πόλωση ενισχύεται, η κατανόηση του άλλου διαλύεται. Επιπλέον, η ευθύνη του πολίτη να ενημερωθεί κρίνεται επιλεκτικά, αρκεί να έχει τα θεωρούμενα δικά του μέσα, και τα μέσα αυτά γίνονται δορυφόροι της προκατάληψης, όχι όργανα της γνώσης.
Ένα εναλλακτικό πρόταγμα, λοιπόν, είναι να κάνουμε την επιλογή μας με αντίθεση. Να διαβάζουμε συχνά ό,τι δεν θα επιλέγαμε αυθόρμητα. Να διαβάζουμε άρθρα της αντίθετης πλευράς, να ακούμε επιχειρήματα που μας ενοχλούν, να δοκιμάζουμε την ανθεκτικότητά μας. Όχι για να τα αποδεχθούμε, αλλά για να τα κατανοήσουμε, να τα τεστάρουμε, να αναπτύξουμε αντιρρήσεις ή να διορθωθούμε.
Είναι προφανές ότι αυτή η στάση απαιτεί προσπάθεια, χρόνο, συγκέντρωση, ανοχή στην ασάφεια και την απορία. Όμως, εκεί ακριβώς βρίσκεται η αξία, όχι στο να επιλέγεις πάντα το εύκολο, αλλά στο να ανοίγεις δρόμους πέρα από τα ήδη συμφωνημένα με το εαυτό σου.
Τελικά, επιλέγουμε να διαβάζουμε εκείνα με τα οποία συμφωνούμε αλλά αυτή η επιλογή γίνεται συχνά εις βάρος της σκέψης μας. Αν θέλουμε να ξεφύγουμε από την παγίδα της επιβεβαίωσης, πρέπει να επιλέγουμε να διαβάζουμε και αυτό με το οποίο διαφωνούμε. Με αυτό τον τρόπο, η γνώση γίνεται όχι επικύρωση, αλλά αναζήτηση.
Γιάννης Βαθυάς