Με το θέμα έχω ασχοληθεί πολλές φορές. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν πλέον κατακτήσει τον χώρο της ενημέρωσης. Τα στοιχεία που δημοσιεύει η Καθημερινή στο πρώτο της θέμα είναι καθηλωτικά. Σύμφωνα με την έρευνα του Ευρωβαρόμετρου Social Media 2025 που δημοσιεύει η εφημερίδα, το 56% των Ελλήνων δηλώνει ότι αντλεί την κύρια ενημέρωσή του από τα social media, ποσοστό πολύ υψηλότερο από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, 40%. Η τηλεόραση ακολουθεί με 54%, ενώ οι εφημερίδες και τα περιοδικά, έντυπα και διαδικτυακά, περιορίζονται στο 34%. Πρόκειται για μια σαφή μετατόπιση του κέντρου βάρους της ενημέρωσης από τα παραδοσιακά μέσα στις ψηφιακές πλατφόρμες.
Οι ηλικιακές διαφοροποιήσεις είναι ενδεικτικές αυτής της μετάβασης. Στις ηλικίες 15-24 ετών, σχεδόν το σύνολο των νέων ενημερώνεται από το Instagram και το TikTok, ενώ η ομάδα 25-39 ετών ακολουθεί με παρόμοια ποσοστά. Ακόμη και στις ηλικίες άνω των 55 ετών, περισσότεροι από τους μισούς Έλληνες δηλώνουν ότι ενημερώνονται από τα social media, ποσοστό που ξεπερνά κατά πολύ το αντίστοιχο ευρωπαϊκό, όπου η τηλεόραση παραμένει κυρίαρχη. Το Facebook εξακολουθεί να είναι η δημοφιλέστερη πλατφόρμα ενημέρωσης, ακολουθούμενο από το YouTube, το Instagram και το TikTok, ενώ το X, πρώην Twitter, υποχωρεί σημαντικά.
Ζούμε σε μια εποχή όπου ο χρόνος έχει γίνει το πιο σπάνιο αγαθό. Οι περισσότεροι δεν διαβάζουμε πια ολόκληρα άρθρα. Διαβάζουμε τίτλους, βλέπουμε σύντομα βίντεο, απορροφάμε αποσπασματικές πληροφορίες. Η ίδια έρευνα δείχνει ότι το 48% των χρηστών προτιμά σύντομες δημοσιεύσεις με εικόνες και λίγα λόγια, ενώ τα βίντεο μικρής διάρκειας είναι η δεύτερη πιο δημοφιλής μορφή ενημέρωσης. Η βαθιά ανάγνωση, η σύγκριση πηγών και η κριτική σκέψη υποχωρούν, και αντικαθίστανται από μια επιφανειακή κατανάλωση ειδήσεων που, όσο πιο εύκολη μοιάζει, τόσο πιο επικίνδυνη γίνεται.
Τα social media από μόνα τους δεν είναι το πρόβλημα, είναι εργαλεία. Το ζήτημα είναι πώς τα χρησιμοποιούμε και με ποια κριτήρια εμπιστευόμαστε τις πληροφορίες που προβάλλουν. Το 42% των Ελλήνων δηλώνει ότι έχει εκτεθεί συχνά ή πολύ συχνά σε ψευδείς ειδήσεις, έναντι 35% του ευρωπαϊκού μέσου όρου. Επιπλέον, τρεις στους τέσσερις λένε ότι ήρθαν σε επαφή με παραπληροφόρηση τουλάχιστον μία φορά την τελευταία εβδομάδα. Δεν είναι τυχαίο ότι οι πλατφόρμες επιβραβεύουν τη δημοφιλία, όχι την ακρίβεια, το εντυπωσιακό, όχι το αληθινό.
Έτσι, η πληροφορία παύει να είναι κάτι που αναζητούμε και γίνεται κάτι που καταναλώνουμε. Οι αλγόριθμοι μάς δείχνουν ό,τι επιβεβαιώνει τις πεποιθήσεις μας, εγκλωβίζοντάς μας σε φούσκες αυτοεπιβεβαίωσης. Ο δημόσιος διάλογος χάνει τη διαφορετικότητα, και η αντίθετη άποψη εξαφανίζεται. Ο πολίτης που ενημερώνεται αποκλειστικά από το Facebook ή το Instagram δεν είναι πραγματικά ενημερωμένος. Είναι απλά εκτεθειμένος σε ένα αδιάκοπο ρεύμα εντυπώσεων που δημιουργεί την ψευδαίσθηση της γνώσης.
Η εποχή της υπερπληροφόρησης συμπίπτει, παραδόξως, με εποχές μεγάλης δυσπιστίας. Όταν όλα φαίνονται πιθανά και τίποτα βέβαιο, το κοινό αποσύρεται στην αδιαφορία ή στον θυμό. Κι εκεί αρχίζει να διαβρώνεται η δημοκρατία. Μια κοινωνία χωρίς κοινή βάση αλήθειας δεν μπορεί να συνεννοηθεί για τίποτα. Αν ο καθένας έχει τη δική του πραγματικότητα, η πολιτική μετατρέπεται σε θέαμα και η ενημέρωση σε εργαλείο χειραγώγησης.
Η λύση δεν είναι να δαιμονοποιήσουμε τα social media, αλλά να μάθουμε να τα χρησιμοποιούμε συνειδητά. Να ελέγχουμε τις πηγές, να διασταυρώνουμε πληροφορίες, να αναγνωρίζουμε το προπαγανδιστικό περιεχόμενο. Η ψηφιακή παιδεία πρέπει να ενισχυθεί από το σχολείο έως τα ΚΑΠΗ, ώστε οι πολίτες να αποκτήσουν κριτική ικανότητα απέναντι στο ψηφιακό περιβάλλον. Παράλληλα, χρειάζεται στήριξη στη δημοσιογραφία που αντιστέκεται στην ευκολία, ερευνά, τεκμηριώνει και εξηγεί.
Τα social media ήρθαν για να μείνουν. Το ερώτημα δεν είναι αν θα τα εγκαταλείψουμε, αλλά αν θα μάθουμε να ζούμε μαζί τους χωρίς να χάσουμε την ικανότητά μας να σκεφτόμαστε κριτικά. Η ενημέρωση δεν είναι απλά μια ροή δεδομένων στο κινητό μας, αλλά μια πράξη ευθύνης απέναντι στον εαυτό μας και στην κοινωνία. Αν δεν το καταλάβουμε αυτό, θα συνεχίσουμε να πλέουμε σ’ έναν ωκεανό πληροφοριών χωρίς πυξίδα και με τον κίνδυνο η ελευθερία της ενημέρωσης να μετατραπεί στην αυταπάτη της γνώσης.
Γιάννης Βαθυάς