Κάθε λιμάνι είναι μια πληγή και ένα χάδι μαζί. Ένας τόπος που χωρίζει και ενώνει, που δέχεται και αποχαιρετά. Από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ιστορίας, ο άνθρωπος στάθηκε μπροστά στη θάλασσα σαν μπροστά σε καθρέφτη και είδε μέσα της την αγωνία του, το θάρρος του, τη λαχτάρα του για τον ορίζοντα. Αυτή είναι η εικόνα που έχουμε όλοι οι νησιώτες.
Στην πολυνησιωτική Ελλάδα, τα λιμάνια δεν είναι απλώς τεχνικά έργα ή εμπορικοί κόμβοι. Είναι οι καρδιές που χτυπούν στον ρυθμό των κυμάτων. Από εκεί ξεκίνησαν πολιτισμοί, ταξίδια, έρωτες και πόλεμοι. Από εκεί ο Οδυσσέας του Ομήρου άφησε πίσω του την Ιθάκη και εκεί επέστρεψε κουρασμένος αλλά σοφός. Από εκεί οι Μινωίτες άνοιξαν δρόμους προς την Ανατολή, οι Αθηναίοι φύλαξαν τη Δημοκρατία τους συνδέοντας την πόλη με τον Πειραιά, κι οι Ρόδιοι ύψωσαν τον Κολοσσό τους πάνω από τη θάλασσα, σύμβολο μιας ισχύος που έλαμπε σε όλη τη Μεσόγειο.
Όπου στήθηκε λιμάνι, γεννήθηκε πολιτισμός. Το λιμάνι δεν είναι μόνο σημείο αναχώρησης, είναι η απαρχή του κόσμου. Στην Κόρινθο, τα δίδυμα λιμάνια Λέχαιο και Κεγχρεές έκαναν την πόλη σταυροδρόμι εμπορίου και ιδεών. Στην Κνωσό, οι προβλήτες του μινωικού στόλου ένωναν το Αιγαίο με τη Συρία. Και αργότερα, στην Ερμούπολη της Σύρου, το λιμάνι έγινε μωσαϊκό του νεότερου Ελληνισμού.
Πέρα από την ιστορία, υπάρχει η ψυχή των νησιών. Αυτή που ακόμα μετρά τον χρόνο με τις αφίξεις και τις αναχωρήσεις των πλοίων. Χωρίς λιμάνια, τα νησιά θα ήταν φώτα απομονωμένα σε σκοτεινό πέλαγος. Με αυτά, γίνονται ζωντανοί οργανισμοί. Κάθε πλοίο που φτάνει είναι ανάσα ζωής, κάθε μόλος που επεκτείνεται, μια νέα φλέβα που τροφοδοτεί τον τόπο.
Η αξία των λιμενικών έργων είναι βαθιά ανθρώπινη, προτού γίνει οικονομική ή τεχνική. Ένα λιμάνι δεν σημαίνει μόνο πλοία και φορτία. Σημαίνει σύνδεση, ασφάλεια, πρόσβαση, ελπίδα. Για τον νησιώτη, είναι ο δρόμος προς τον γιατρό, το σχολείο, την αγορά, τον κόσμο. Για τον ταξιδιώτη, είναι η πρώτη εικόνα και η τελευταία ανάμνηση. Για τον τόπο, είναι το σημείο όπου το όνειρο αγγίζει τη γη.
Κι όμως, κάθε λιμάνι έχει τον καημό του. Είναι το βλέμμα εκείνου που αποχαιρετά, το κύμα που σπάει στον μόλο σαν καρδιοχτύπι, ο ήχος του σφυρίγματος του πλοίου που φεύγει στο σούρουπο. Πίσω όμως από αυτόν τον καημό, υπάρχει μια διαχρονική αλήθεια, ότι τα λιμάνια είναι έργα πίστης. Κάθε πέτρα τους είναι σμιλεμένη από τη βεβαιότητα ότι η θάλασσα δεν χωρίζει, αλλά ενώνει.
Σήμερα, η σημασία των λιμενικών έργων είναι πιο επιτακτική από ποτέ. Η βελτίωση και επέκταση των υποδομών στα νησιά δεν είναι πολυτέλεια, αλλά όρος επιβίωσης. Κάθε νέος προβλήτας προστατεύει όχι μόνο τα πλοία, αλλά και τις ζωές που εξαρτώνται από αυτά. Όσοι συμβάλλουν σ’ αυτά τα έργα αξίζουν ένα μεγάλο μπράβο. Γιατί υπηρετούν έναν σκοπό που ξεπερνά τα όρια του καθήκοντος, υπηρετούν τον ίδιο τον άνθρωπο. Και προκαλεί λύπη, όταν μπαίνουν προσκόμματα ή καθυστερήσεις μόνο για λόγους εντυπώσεων ή σκοπιμοτήτων. Το λιμάνι είναι έργο πίστης και κοινής ευθύνης, όχι πεδίο αντιπαραθέσεων.
Σε κάθε λιμάνι ο μόλος γίνεται περήφανο σύνορο ανάμεσα στο χθες και το αύριο. Εκεί όπου η πέτρα συναντά τον άνεμο και η τεχνολογία την ανάγκη. Κι όπως παλιά ο ναυτικός προσευχόταν στον άνεμο, έτσι σήμερα οι μηχανικοί προσεύχονται στη σταθερότητα του σκυροδέματος, στην αντοχή του έργου που χτίζουν μέσα στο κύμα. Κάθε λιμάνι είναι πράξη αγάπης προς τον τόπο, μια αγκαλιά ανοιχτή, ένα βλέμμα προς τον ορίζοντα, ένας φάρος που λέει στον ταξιδιώτη εδώ ανήκεις.
Όταν πέφτει η νύχτα και τα φώτα των πλοίων χαράζουν τη γραμμή του πελάγους, ο καημός επιστρέφει γλυκός και γνώριμος. Είναι ο ίδιος που ένιωσαν οι αρχαίοι ναυτικοί, οι πρόσφυγες, οι μετανάστες, οι ερωτευμένοι, όλοι όσοι έφυγαν ή περίμεναν. Και τότε καταλαβαίνεις πως το λιμάνι δεν είναι μόνο τόπος, είναι συναίσθημα. Είναι το σημείο όπου ο χρόνος σταματά και ακούς τη φωνή του κόσμου να ψιθυρίζει μέσα από τα νερά.
Δεν είναι τυχαίο πως και το τραγούδι που αναφέρεται στον τίτλο, συνοψίζει όλη αυτή τη νοσταλγία και τη δύναμη που κουβαλά η θάλασσα μέσα μας. Ο στίχος του έγινε λαϊκός καθρέφτης μιας αλήθειας, ότι κάθε αναχώρηση αφήνει έναν καημό, μα και κάθε επιστροφή γεννά μια ελπίδα.
Η ελληνική λογοτεχνία, από τον Σεφέρη και τον Ελύτη μέχρι τον Καββαδία, έχει αποδείξει πόσο βαθιά είναι ριζωμένη αυτή η σχέση του Έλληνα με το λιμάνι. Στίχοι, διηγήματα, πίνακες, μουσικές, όλα μαρτυρούν ότι τα λιμάνια δεν είναι μόνο έργα υποδομής, αλλά έργα ψυχής.
Ίσως, τελικά, να μην υπάρχει ελληνικός τόπος χωρίς λιμάνι, ούτε ελληνική ψυχή χωρίς καημό. Γιατί και τα δύο γεννήθηκαν από τη συνάντηση του ανθρώπου με τη θάλασσα. Ο καημός είναι το τίμημα της ελευθερίας και η ελευθερία ο λόγος που συνεχίζουμε να χτίζουμε λιμάνια.
Κάθε λιμάνι είναι μια υπόσχεση, κι ο καημός του, η απόδειξη ότι ακόμη πιστεύουμε στις επιστροφές.
Γιάννης Βαθυάς