Η Άνδρος είναι ένα νησί όπου η πέτρα, το ξύλο και ο ασβέστης συνθέτουν όχι μόνο σπίτια αλλά και μνήμες. Από την αρχαία Ζαγορά, και νωρίτερα από τον προϊστορικό Στρόφιλα, μέχρι τα νεότερα χωριά, οι όροι δόμησης ήταν άγραφοι και θεμελιωμένοι στη συλλογικότητα. Σήμερα όμως, η παράδοση αυτή κινδυνεύει από την κατάχρηση της σύγχρονης νομοθεσίας.
Από τη Ζαγορά στα χωριά
Στην αρχαία Ζαγορά, τα σπίτια χτίζονταν σε οχυρωμένους σχηματισμούς. Στενά δρομάκια, μεσοτοιχίες σεβαστές και εσωστρεφείς αυλές διασφάλιζαν την προστασία από πειρατές και επιδρομές.
Αιώνες μετά, τα χωριά της Άνδρου συνέχισαν να ακολουθούν τις ίδιες αρχές: συλλογική λογική, λιτή αρχιτεκτονική, λειτουργικότητα και σεβασμός στον γείτονα.
Εθιμικό δίκαιο αντί για νόμους
Οι παλαιότεροι δεν χρειάζονταν δικαστήρια. Οι διαφορές λύνονταν μέσα στην κοινότητα ή με τη μεσολάβηση προεστών και κλήρου. Το εθιμικό δίκαιο ήταν σεβαστό και αδιαπραγμάτευτο:
* Οι μεσοτοιχίες δεν αμφισβητούνταν.
* Οι κοινόχρηστοι χώροι ήταν ιεροί.
* Η αρμονική γειτονία θεωρούνταν αυτονόητη.
Οι αγρότες–οικοδόμοι
Στα χωριά δεν υπήρχαν μηχανικοί και αρχιτέκτονες. Οι αγρότες ήταν ταυτόχρονα και οικοδόμοι.
* Έπαιρναν άμμο από τη θάλασσα.
* Έψηναν ασβέστη στα καμίνια .
* Έκοβαν πέτρα από τις ντόπιες πελεκανιές.
* Χρησιμοποιούσαν ξύλα από τα δέντρα του τόπου.
Το έθιμο της πλάκας
Όταν έφτανε η στιγμή να πέσει η πλάκα στο δώμα, μάζευαν όλο το χωριό. Η πλάκα γινόταν μονοκόμματη, γερή – και το σπίτι ήταν δημιούργημα όχι μόνο του νοικοκύρη αλλά και της κοινότητας.
Σήμερα: ο νόμος εναντίον της γειτονιάς
Δυστυχώς, σε ορισμένα χωριά παρατηρείται μια αντίστροφη πορεία. Γείτονες, παρακινημένοι από κερδοσκοπία, εγείρουν αξιώσεις για σπίτια που στέκουν πάνω από εκατό χρόνια, επικαλούμενοι τη σύγχρονη νομοθεσία.
Όμως οι σημερινοί οικοδομικοί κανονισμοί θεσπίστηκαν για νέα κτίσματα, όχι για τα παλιά σπίτια που έχουν οικοδομηθεί και παραμείνει αναλλοίωτα πριν υπάρξει οποιοδήποτε θεσμικό πλαίσιο, το οποίο στην Άνδρο ουσιαστικά ίσχυσε μετά το 1978.
Κι αν αυτό δεν ήταν αρκετό, προβάλλονται και γελοίοι ισχυρισμοί: ότι επειδή κάποιος γείτονας, πριν δεκαετίες, εκσυγχρόνισε την πρωτόγονη τουαλέτα του με μπάνιο και αποχέτευση, δήθεν απειλείται σήμερα η στατικότητα του διπλανού κτηρίου και πρέπει να κατεδαφιστεί το… λουτρό! Αυτού του είδους τα προσχήματα δείχνουν ξεκάθαρα πως η νομοθεσία δεν χρησιμοποιείται για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς αλλά ως εργαλείο προσωπικής επιβουλής.
Η ουσία του σπιτιού
Το σπίτι του γείτονα δεν είναι εμπόδιο αλλά συνέχεια του δικού μας. Στην Άνδρο, το «σπίτι» ήταν πάντα το χωριό, η γειτονιά, η κοινότητα.
Η νομοθεσία έχει τον ρόλο της για τα νέα οικοδομήματα. Αλλά τα παλιά σπίτια είναι ζωντανά μνημεία πολιτισμού και κοινωνικής μνήμης και συνοχής. Οφείλουμε να τα προστατεύουμε και όχι να τα κάνουμε πεδίο δικαστικών αντιπαραθέσεων.
Η Άνδρος αξίζει σεβασμό. Και σεβασμός σημαίνει να τιμούμε τη σοφία των παλαιών, να προστατεύουμε τα σπίτια τους και να κρατάμε την κοινότητα όρθια απέναντι στη μικροπρέπεια και την ιδιοτέλεια.
Το αληθινό «σπίτι» μας δεν είναι μόνο οι τέσσερις τοίχοι. Είναι η ίδια η κοινότητα – κι αυτή είναι που πρέπει να διαφυλάξουμε.
Γιώργος Δ. Καλλιβρούσης