Συνηθίσαμε να υμνούμε τη δυσπιστία, να θεωρούμε την απογοήτευση ένδειξη ωριμότητας και τον κυνισμό σημάδι ευφυΐας. Μέσα σε αυτό το κλίμα, η αισιοδοξία αντιμετωπίζεται συχνά ως αφέλεια ή ρομαντική αυταπάτη. Κι όμως, η αληθινή αισιοδοξία είναι πράξη νόησης, μια συνειδητή επιλογή που προϋποθέτει σκέψη, κρίση και ευθύνη. Δεν πηγάζει από την άγνοια των προβλημάτων, αλλά από την πίστη ότι ο άνθρωπος, μέσα από τη γνώση και τη δράση, μπορεί να τα υπερβεί. Δεν είναι άρνηση της πραγματικότητας, είναι η βαθύτερη κατανόησή της.
Η απαισιοδοξία και ο μηδενισμός δεν είναι απλώς συναισθηματικές διαθέσεις, είναι πολιτικές στάσεις. Όταν καλλιεργείται η ιδέα ότι τίποτα δεν έχει νόημα, ότι όλοι είναι ίδιοι, ότι τίποτα δεν αλλάζει, τότε υπονομεύεται η ίδια η βάση της δημοκρατίας, η πίστη του πολίτη, δηλαδή, πως έχει φωνή, πως μπορεί να επηρεάσει, πως αξίζει να συμμετέχει. Ο μηδενισμός βολεύει εκείνους που θέλουν τους ανθρώπους αδρανείς, αποκομμένους, εσωστρεφείς. Γιατί ένας λαός χωρίς ελπίδα είναι ένας λαός εύκολα διαχειρίσιμος. Η ματαιότητα είναι το πιο αποτελεσματικό εργαλείο εξουσίας, δεν χρειάζεται καταστολή, μόνο διάχυση απάθειας.
Γι’ αυτό, η αισιοδοξία δεν είναι απλώς προσωπική στάση, είναι πολιτική πράξη αντίστασης. Σημαίνει να αρνείσαι τη λογική της παραίτησης, να μην αφήνεις τον φόβο και την απογοήτευση να ορίζουν το συλλογικό σου μέλλον. Είναι η νοητική επιλογή να πιστεύεις στην αλλαγή όχι επειδή είναι εύκολη, αλλά επειδή είναι αναγκαία. Ο αισιόδοξος πολίτης δεν είναι αφελής αλλά ενεργός. Γνωρίζει τα προβλήματα, αλλά αρνείται να τα αποδεχθεί ως πεπρωμένο.
Η ευθύνη όμως δεν βαραίνει μόνο τους πολίτες που αδρανούν. Ανήκει εξίσου σε εκείνους, πολιτικούς, δημοσιολογούντες, έχοντες συμφέροντα, που συνειδητά συντηρούν το κλίμα του μηδενισμού. Όταν ο δημόσιος λόγος αναπαράγει διαρκώς τη φθορά, όταν οι θεσμοί απαξιώνονται με ευκολία, όταν κάθε έννοια συλλογικού σκοπού διαλύεται μέσα στη φράση όλοι ίδιοι είναι, τότε προετοιμάζεται το έδαφος για την αδιαφορία και τον αυταρχισμό. Οι μηδενιστές της εποχής μας, με το προσωπείο του ρεαλιστή, δεν προτείνουν τίποτα, μόνο διαλύουν. Εμφανίζονται ως ειλικρινείς, μα στην ουσία παραιτούνται από την ευθύνη της ελπίδας.
Η αισιοδοξία, αντίθετα, απαιτεί διανοητικό θάρρος. Να βλέπεις τα γεγονότα όπως είναι, χωρίς να παραδίδεσαι στην απελπισία. Να επιμένεις ότι η κοινωνία μπορεί να αυτοδιορθωθεί, ότι η πολιτική μπορεί να ξαναβρεί ήθος και περιεχόμενο. Ο κυνισμός είναι εύκολος, η ελπίδα είναι δύσκολη. Ο πρώτος δεν ζητά τίποτα, ο δεύτερος απαιτεί δέσμευση, σκέψη, προσπάθεια. Η αισιοδοξία είναι, με αυτή την έννοια, μορφή πολιτικής ωριμότητας, μια στάση που υπερβαίνει τον παθητικό θυμό και μετατρέπει την απογοήτευση σε δημιουργική διεκδίκηση.
Η αληθινή πολιτική δεν είναι τέχνη επιβίωσης, αλλά πράξη πίστης στον άνθρωπο. Όταν η εξουσία αντιμετωπίζεται μόνο ως μηχανισμός, χωρίς όραμα, τότε η κοινωνία καταρρέει στην αδιαφορία. Ο ηγέτης που ειρωνεύεται την ελπίδα, που προωθεί τον ρεαλισμό του μηδενός, λειτουργεί ως διαχειριστής του κενού. Και ο πολίτης που τον αποδέχεται χωρίς κριτική, μετατρέπεται από δημιουργό σε θεατή. Η δημοκρατία όμως δεν μπορεί να σταθεί με θεατές, χρειάζεται συμμέτοχους.
Η αισιοδοξία δεν είναι ένα ψυχολογικό βάλσαμο, αλλά μια μορφή διανοητικής πειθαρχίας. Είναι η απόφαση να ερμηνεύεις την πραγματικότητα με όρους δυνατότητας και όχι μοιρολατρίας. Στο πολιτικό επίπεδο, αυτό σημαίνει να αρνείσαι τον μηδενισμό που σε θέλει σιωπηλό, να υπερασπίζεσαι τη συλλογική ευθύνη απέναντι στην απαξίωση και τη διαφθορά. Να επιμένεις πως η ελευθερία, η δικαιοσύνη, η αξιοπρέπεια δεν είναι παλιές λέξεις, αλλά διαρκή αιτήματα. Ο αισιόδοξος πολίτης δεν περιμένει τον κόσμο να αλλάξει, τον αλλάζει με τη στάση του.
Όσοι προωθούν τον μηδενισμό, συνειδητά ή από πνευματική κόπωση, φέρουν ευθύνη απέναντι στο μέλλον. Η γενικευμένη ειρωνεία, η απαξίωση κάθε έννοιας συλλογικού σκοπού, η εξίσωση του φωτός με το σκοτάδι δεν είναι πράξεις ελευθερίας, αλλά υποταγής. Η ελευθερία χωρίς ελπίδα μετατρέπεται σε κενό, και το κενό γεννά τη χειραγώγηση. Αν η πολιτική είναι η τέχνη του εφικτού, τότε η αισιοδοξία είναι η νόηση που καθιστά το εφικτό δυνατό.
Σε έναν κόσμο που έχει μάθει να αμφισβητεί τα πάντα, η αισιοδοξία δεν είναι ευκολία, είναι ρήξη. Ρήξη με τον ατομισμό, με τη βολική παραίτηση, με τη λογική της αδράνειας. Είναι η υπενθύμιση ότι η Ιστορία κινείται μόνο όταν κάποιοι τολμούν να πιστέψουν πως μπορεί να κινηθεί. Ότι ο άνθρωπος παραμένει ικανός για πρόοδο, δικαιοσύνη και δημιουργία. Η αισιοδοξία είναι, τελικά, η πιο ριζοσπαστική μορφή λογικής. Η πίστη στο νόημα, ακόμη και μέσα στην παρακμή. Και γι’ αυτό, είναι σήμερα πιο επαναστατική από ποτέ.
Γιάννης Βαθυάς