Βρίσκομαι εδώ, στην Άνδρο, περίπου ένα χρόνο. Έχω δει αρκετά πράγματα, προφανώς όχι όλα, αλλά σίγουρα με καθαρή ματιά, κι ακόμα περισσότερο με καλή πρόθεση. Κι έτσι προσπαθώ να τα περιγράψω. Κάποιοι θα πουν γράφει υπέρ του δημάρχου. Δεν το έχει ανάγκη. Να το ξεκαθαρίσουμε με την ευκαιρία. Κανείς δεν μπορεί να γράψει ούτε μια αράδα αν δεν υπάρχει έργο. Η κοινωνία έχει και γνώση και μυαλό. Οι ωραιοποιήσεις είναι άνευ ουσίας και νοήματος. Τούτο το σημείωμα, συνεπώς, δεν έχει σκοπό να κρίνει πρόσωπα ή συγκεκριμένα ζητήματα, αλλά την παθογένεια των αρμοδιοτήτων που προστιθέμενη στη γραφειοκρατία αποτελεί τροχοπέδη στην εξεύρεση λύσεων στη χώρα.
Αν υπάρχει μια λέξη που συμπυκνώνει το ελληνικό διοικητικό χάος, αυτή είναι η λέξη αρμοδιότητες. Όλοι έχουν κάποιες, κανείς δεν ξέρει ακριβώς ποιες. Και όταν τα πράγματα πάνε στραβά όλοι έχουν δίκιο κι άδικο μαζί. Ο πολίτης όμως δεν έχει ούτε χρόνο ούτε διάθεση για γραφειοκρατικούς λαβυρίνθους. Θέλει αποτέλεσμα. Θέλει σχολείο για το παιδί του, γιατρό στο Κέντρο Υγείας, καθαρούς δρόμους, φως στη γειτονιά του, νερό στη βρύση του. Δεν τον ενδιαφέρει αν είναι θέμα Δήμου, Περιφέρειας ή Υπουργείου. Θέλει απλώς μια πόλη που να λειτουργεί.
Κι εδώ αρχίζει ο άλλος λαβύρινθος, αυτός των αρμοδιοτήτων. Ο δήμος έχει την ευθύνη για τα σχολικά κτίρια, αλλά το Υπουργείο Παιδείας αποφασίζει αν θα σταλούν δάσκαλοι. Οι Περιφέρειες έχουν την ευθύνη για τις υποδομές, αλλά χρειάζονται εγκρίσεις από την κεντρική διοίκηση για κάθε μελέτη. Τα Κέντρα Υγείας είναι τοπικά, αλλά οι γιατροί ανήκουν στο Υπουργείο Υγείας. Έτσι, εκεί που ο πολίτης βλέπει ένα κράτος, η δημόσια διοίκηση βλέπει τρία, και κανένα δεν ξέρει με βεβαιότητα ποιος πρέπει να κάνει τι.
Αυτή η αλληλοεπικάλυψη αρμοδιοτήτων είναι ο πυρήνας της ελληνικής δυσλειτουργίας. Ένα πεδίο όπου το θεωρητικά σαφές καταλήγει να είναι πρακτικά ασαφές. Οι νόμοι, τα προεδρικά διατάγματα και οι εγκύκλιοι διακηρύσσουν με τάχα σοβαρό ύφος ποιος είναι υπεύθυνος για τι. Στην πράξη, όμως, χρειάζεσαι χαρτογράφο για να βρεις την άκρη. Ο πολίτης πηγαίνει στον Δήμο, ο Δήμος παραπέμπει στην Περιφέρεια, η Περιφέρεια στο Υπουργείο, και το Υπουργείο απαντά θα εξεταστεί σε επόμενο στάδιο.
Και φυσικά, υπάρχει πάντα ο λαβύρινθος της γραφειοκρατίας. Όχι ως εξαίρεση, αλλά ως κανονικότητα. Έτσι έχει προβλέψει ο νομοθέτης Στην Ελλάδα, η καθυστέρηση βαφτίζεται διαδικασία, η αναβλητικότητα λέγεται συντονισμός φορέων και η απουσία αποφάσεων παρουσιάζεται ως πολυεπίπεδη διακυβέρνηση. Εντυπωσιακοί όροι για να περιγράψουν μια απλή πραγματικότητα. Κανείς δεν θέλει να πάρει την ευθύνη, γιατί κανείς δεν ξέρει αν έχει πράγματι την αρμοδιότητα.
Οι αιρετοί και οι υπηρεσίες εργάζονται σε ένα σύστημα γεμάτο θεσμικές παγίδες. Από τη μια, η πολιτεία τους ζητά πρωτοβουλίες. Από την άλλη, κάθε απόφαση που ξεπερνά τη γραμμή του επιτρεπτού κινδυνεύει να θεωρηθεί υπέρβαση αρμοδιότητας. Στην ουσία διαρκείς μάχες σε ένα πόλεμο που πάνε με σφεντόνες.
Πίσω από αυτό το αδιέξοδο κρύβεται ένα διαχρονικό δίλημμα, συγκεντρωτισμός ή αποκέντρωση; Εδώ και δεκαετίες ακούμε τα ίδια ευφυολογήματα περί ισχυρής τοπικής αυτοδιοίκησης και ενιαίου κράτους. Στην πράξη, όμως, κάθε απόπειρα μεταρρύθμισης μοιάζει να προσθέτει νέες στρώσεις σύγχυσης αντί να τις αφαιρεί. Από τον «Καποδίστρια» στον «Καλλικράτη» και από εκεί στον «Κλεισθένη», το μόνο που έχει παραμείνει σταθερό είναι η ρευστότητα του ποιος έχει την ευθύνη για τι.
Η ελληνική περιφέρεια το πληρώνει περισσότερο. Οι ανάγκες της είναι μεγαλύτερες από όσες δείχνει κάθε απογραφή. Εκεί που οι αριθμοί βλέπουν μικρούς πληθυσμούς, η πραγματικότητα φωνάζει για υποδομές, σχολεία, ιατρική κάλυψη. Το πρόβλημα, λοιπόν, δεν είναι μόνο νομικό ή διοικητικό. Είναι βαθιά πολιτικό και πολιτισμικό. Ζούμε σε μια χώρα όπου η ευθύνη συχνά χάνεται στη μετάφραση. Όλοι μιλούν για διαφάνεια και αποτελεσματικότητα, αλλά το σύστημα έχει μάθει να λειτουργεί μέσα από την ασάφεια. Γιατί η ασάφεια βολεύει. Κανείς δεν ελέγχεται πλήρως, κανείς δεν ευθύνεται ολοκληρωτικά.
Όμως αυτό πρέπει να τελειώσει. Το θεωρητικά σαφές πρέπει επιτέλους να πάψει να είναι πρακτικά ασαφές. Η πολιτεία οφείλει να ξεκαθαρίσει με απλά λόγια και κυρίως με πράξεις ποιος αποφασίζει, ποιος εκτελεί και ποιος λογοδοτεί. Όχι άλλες συνεργασίες φορέων χωρίς αποτέλεσμα. Όχι άλλες αρμοδιότητες υπό προϋποθέσεις. Ο πολίτης δικαιούται να ξέρει πού θα απευθυνθεί και να πάρει απάντηση που να οδηγεί κάπου.
Ίσως, τελικά, το επόμενο μεγάλο βήμα για τη χώρα δεν είναι απλώς άλλη μία μεταρρύθμιση με βαρύγδουπο όνομα. Είναι ο εξορθολογισμός της ευθύνης. Να ξαναγραφτεί ο χάρτης των αρμοδιοτήτων και των πραγματικών λύσεων με γνώμονα όχι την εξουσία, αλλά το αποτέλεσμα. Να σταματήσει η δημόσια διοίκηση να λειτουργεί ως σύστημα αποποίησης και να γίνει μηχανισμός λύσεων. Με πραγματικά όπλα, όχι με σφεντόνες.
Γιατί στο τέλος, ο πολίτης δεν ενδιαφέρεται ποιος υπέγραψε το έγγραφο. Θέλει να δει το φως να ανάβει, τον δρόμο να ανοίγει, το σχολείο να λειτουργεί, το νερό στη βρύση του. Αν αυτό το κράτος δεν μπορεί να του το εξασφαλίσει, τότε οι αρμοδιότητες δεν είναι πια ζήτημα διοίκησης, αλλά ζήτημα αξιοπιστίας.
Γιάννης Βαθυάς