Υπάρχουν κάποια φαινόμενα που εμφανίζονται παγκόσμια, στη χώρα μας αλλά, δυστυχώς, και στον μικρόκοσμό μας. Υπάρχει λόγος; Προσωπικά πραγματικά δεν βρίσκω κανέναν, όχι διότι είμαι υπεράνω, αλλά γιατί θέλω να πιστεύω πάντα στις κατά βάθος καλές προθέσεις. Έρχεται όμως η ανθρώπινη φύση και μαζί της η αρνητικότητα, ένα φαινόμενο που αγγίζει πολλούς σε μικρό ή μεγαλύτερο βαθμό, να κάνει ανατροπές.
Συχνά αποτελεί ψυχολογική άμυνα, διότι αν παρουσιάζεις το χειρότερο, νομίζεις ότι προστατεύεσαι από την απογοήτευση. Οι εμπειρίες ψυχικού τραύματος, οι αποτυχίες και η προδοσία καλλιεργούν μια στάση καχυποψίας, ενώ το άγχος και η κατάθλιψη βάφουν την πραγματικότητα με σκοτεινά χρώματα.
Σε κοινωνικό επίπεδο, η αρνητικότητα μεταδίδεται εύκολα. Ένα περιβάλλον γεμάτο γκρίνια ή δυσπιστία σε κάνει να υιοθετείς παρόμοια στάση. Η διάψευση από θεσμούς και πρόσωπα υπονομεύει την εμπιστοσύνη, οδηγώντας πολλούς σε μια σχεδόν μόνιμη αντίληψη ότι τίποτα δεν θα πάει καλά.
Φιλοσοφικά, η αρνητικότητα έχει επίσης νόημα. Ο Σοπενχάουερ είδε τον κόσμο ως πεδίο διαρκούς πόνου, άρα η απαισιοδοξία είναι σχεδόν φυσική στάση. Ο Σαρτρ, πάλι, έλεγε ότι ο αρνητικός άνθρωπος φοβάται την ελευθερία και προτιμά να βλέπει εμπόδια αντί να δημιουργεί νόημα. Ακόμα και η βιολογία συμβάλλει. Ο εγκέφαλος έχει την τάση να θυμάται πιο έντονα τις λύπες παρά τις χαρές.
Η αλήθεια και η ελλιπής χρήση της είναι το πιο επικίνδυνο εργαλείο του αρνητισμού. Όχι όταν λέγεται ολόκληρη, αλλά όταν τεμαχίζεται, λειαίνεται και σερβίρεται μισή. Η μισή αλήθεια είναι το πιο αποτελεσματικό ψέμα, γιατί φορά τον μανδύα της αξιοπιστίας. Δεν χρειάζεται να εφευρεθεί κάτι ψευδές, αρκεί να θαφτεί εκείνο που δεν βολεύει. Έτσι ο συνομιλητής δεν κρατά στα χέρια του μια απάτη που μπορεί να καταρρίψει, αλλά ένα θραύσμα πραγματικότητας που μοιάζει ακλόνητο.
Η δύναμή της έγκειται στην αμφιβολία που σπέρνει. Ο δέκτης δεν γνωρίζει τι του αποκρύπτουν, αδυνατεί να αντικρούσει, παγιδεύεται σε μια ομίχλη που δεν είναι ψεύδος ούτε αλήθεια. Κι εδώ αγγίζουμε το υπαρξιακό βάρος της, διότι η ανθρώπινη συνείδηση δεν αντέχει το κενό της αβεβαιότητας. Προτιμά μια ελλιπή εικόνα, παρά την αγωνία της πλήρους άγνοιας. Η μισή αλήθεια γίνεται λοιπόν ένα δηλητήριο που δεν σκοτώνει, αλλά κρατά τον άνθρωπο μόνιμα ανήσυχο.
Η τακτική αυτή δεν είναι σύγχρονη εφεύρεση. Ο Πλάτωνας, στην αλληγορία του σπηλαίου, μας περιέγραψε ανθρώπους που βλέπουν μόνο σκιές στον τοίχο και τις περνούν για πραγματικότητα. Η μισή αλήθεια λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο, δεν μας λέει ψέματα, αλλά μας κρατάει στραμμένους προς τις σκιές, αποκρύπτοντας το φως της εξόδου. Η χειραγώγηση δεν βρίσκεται μόνο στο τι μας δείχνουν, αλλά κυρίως στο τι δεν μας αφήνουν να δούμε. Όπως οι δεσμώτες του σπηλαίου δεν γνωρίζουν την ύπαρξη του έξω κόσμου, έτσι κι εμείς περιοριζόμαστε σε μια μερική όψη, πιστεύοντας ότι αυτή είναι ολόκληρη η αλήθεια.
Ο Καντ, αιώνες αργότερα, τόνισε ότι ο άνθρωπος πρέπει να αντιμετωπίζεται πάντα ως σκοπός και ποτέ απλώς ως μέσο. Όμως η μισή αλήθεια είναι ακριβώς μια εργαλειοποίηση του άλλου. Ο δέκτης δεν θεωρείται αυθύπαρκτο υποκείμενο που δικαιούται να γνωρίζει, αλλά ένα πιόνι που πρέπει να καθοδηγηθεί μέσω αποσπασματικών πληροφοριών. Η ίδια η πράξη της απόκρυψης είναι ηθικά προβληματική, γιατί στερεί από τον άλλον τη δυνατότητα της ελεύθερης κρίσης. Χωρίς πλήρη γνώση, η αυτονομία μετατρέπεται σε ψευδαίσθηση.
Η μισή αλήθεια δεν είναι τυχαίο ατόπημα, αλλά συνειδητή στρατηγική. Το εργαλείο με το οποίο πολιτικοί χτίζουν αφήγημα, δημοσιογράφοι πλάθουν εντυπώσεις, καθημερινά πρόσωπα αποφεύγουν την ευθύνη. Είναι η επιλογή να δείξεις μόνο μια πλευρά του κάδρου, το φωτεινό ή το σκοτεινό, ανάλογα με τον στόχο. Στην ουσία δεν μας παραδίδεται η πραγματικότητα, αλλά μια ερμηνεία της, φτιαγμένη να υπηρετεί σκοπούς.
Η φιλοσοφία μάς έχει διδάξει ότι η αλήθεια δεν είναι ποτέ απλώς γεγονός, αλλά τρόπος αποκάλυψης. Ο Χάιντεγκερ μιλούσε για την αλήθεια ως α-λήθεια, δηλαδή άρση της λήθης. Όμως η μισή αλήθεια είναι το αντίθετο, μια επιμελής κατασκευή λήθης. Δεν παραμορφώνει μόνο το τι βλέπουμε, αλλά και το τι μπορούμε να σκεφτούμε. Μας οδηγεί να ζούμε σε έναν κόσμο όπου η αμφιβολία γίνεται καθεστώς και η εμπιστοσύνη πολυτέλεια.
Η κοινωνία μας είναι χτισμένη πάνω σε τέτοιες μισές αλήθειες. Από τη διαφήμιση που υπόσχεται ομορφιά και επιτυχία χωρίς να δείχνει τις παρενέργειες, μέχρι την πολιτική ρητορική που κρύβει γεγονότα κάτω από λειψές φράσεις. Οι άνθρωποι μαθαίνουν να ζουν με την αμφιβολία ως φυσική κατάσταση. Δεν εμπιστεύονται κανέναν, αλλά συνεχίζουν να ακολουθούν τις εικόνες που τους παρουσιάζονται, γιατί μοιάζουν πιο εύκολες από την επίπονη αναζήτηση της πλήρους αλήθειας.
Κι εδώ βρίσκεται η επικινδυνότητα. Δεν είναι μόνο ότι εξαπατάται ο δέκτης, είναι ότι μαθαίνει να συνηθίζει στην απάτη. Όταν η κοινωνία εθίζεται στη μισή αλήθεια, η ίδια η έννοια του αληθινού γίνεται σχετική. Όπως έγραφε ο Νίτσε, «τα γεγονότα δεν υπάρχουν, μόνο ερμηνείες». Η μισή αλήθεια αξιοποιεί ακριβώς αυτήν τη σχετικότητα, όχι για να απελευθερώσει, αλλά για να δεσμεύσει.
Η λύση δεν είναι εύκολη. Δεν αρκεί η καχυποψία, γιατί κι αυτή εγκλωβίζει σε σκεπτικισμό χωρίς διέξοδο. Η πραγματική αντίσταση είναι η επιμονή στη διαφάνεια, η συνεχής ερώτηση, η αναζήτηση της πλήρους εικόνας, ακόμη κι αν αυτή πονάει. Γιατί μόνο έτσι η αλήθεια γίνεται πράξη ελευθερίας.
Το καθήκον μας δεν είναι να πιστεύουμε ή να αμφισβητούμε τυφλά, αλλά να επιμένουμε να βλέπουμε ολόκληρο το κάδρο. Γιατί εκεί, στην πληρότητα, αρχίζει η πραγματική ελευθερία.
Γιάννης Βαθυάς